ميزان مهاجرت دانشجويان ايراني در طي سال‌هاي اخير افزايش داشته و سال‌هاي ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با افزايش ۳/۲ برابري همراه بوده است. به نوعي که اين آمار از ۱۷ هزار و ۴۷۷ نفر در سال ۲۰۰۰ به ۵۶ هزار ۳۷۶ نفر در سال ۲۰۱۸ رسيده است.

نکته قابل توجه اين است که دليل عمده افزايش اين آمار مربوط به بازه سال‌هاي ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۱ ميلادي (سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۱) است که جمعيت دانشجويان ايراني مشغول به تحصيل در خارج از تراز ۲۰ هزار و وارد تراز ۵ هزار شده است؛ بنابراين در طول اين دوره ۸ ساله تقريبا ۲/۵ برابر شده است.

همچنين رتبه دانشجو فرستي ايران در اين مدت از رتبه ۲۸ ام در جهان به رتبه ۱۲ ام افزايش يافته است که بالاترين جهش رتبه دانشجوفرستي ايران در طول دو دهه گذشته بوده است. اما در بازه زماني ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ جمعيت دانشجويان ايراني خارج از کشور ثابت مانده است.

به طور کلي سه دليل عمده را براي قابت ماندن روند تعداد دانشجويان ايراني خارج از کشور در طول چند سال گذشته را مي‌توان نام برد:

۱) افزايش نرخ دلارو به تبع آن افزايش هزينه‌هاي مهاجرت تحصيلي، خصوصا براي دانشجويان ايراني که با هزينه‌هاي شخصي مهاجرت مي‌کنند.

۲) محدوديت‌هاي ويزايي اعمال شده از سوي دولت آمريکا براي دانشجويان ايراني، با توجه به اينکه آمريکا مقصد اول دانشجويان ايراني براي تحصيل است.

۳) شيوع ويروس کرونا باعث کندي و حتي توقف کامل روند‌هاي مهاجرت تحصيلي در ايران و جهان شده است.

علاوه بر ثابت ماندن روند تعداد دانشجويان ايراني در خارج از کشورطي سال‌هاي اخير، مي‌توان روند تازه‌اي را در کشور‌هاي مقصد دانشجويان ايراني براي تحصيل در خارج از کشور مشاهده نمود.

منطقه آمريکاي شمالي و اروپاي غربي همواره مقصد محبوب دانشجويان ايراني براي تحصيل در خارج از کشور بوده است، اما طي سال‌هاي اخير به دليل سياست گذاري‌هاي سختگيرانه ويزا در آمريکا و همچنين افزايش نرخ دلار و به تبع افزايش شمار دانشجويان ايراني در کشور‌هايي همچون آلمان، کانادا، ايتالياکه قوانين ساده تري براي پذيرش دانشجويان دارند و همچنين کشور‌هاي همسايه همچون ترکيه و ارمنستان که هزينه تحصيل در آن‌ها پايين‌تر است بوده ايم.

همچنين تعداد دانشجويان خارجي در ايران از سال ۹۰ تا سال ۹۸ با افزايش ۵/۵ برابري همراه بوده است و از ۵ هزار و ۴۸۵ نفربه ۳۰ هزار ۰۵۱ نفر افزايش يافته است.

بهرام صلواتي مدير رصد خانه مهاجرت ايران در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان، در اين باره اظهار کرد: نـرخ بازگشـت متخصصـان و فارغ‌التحصيلان ايرانـي بـه داخـل کشـور از سـال ۲۰۱۵ تـا سـال ۲۰۲۱ رونـد صعـودي و قابـل توجهـي داشـته اسـت.

او افزود: به صورتي که بـر اسـاس آمـار اخذ شـده از معاونـت علمـي- فناوري رياسـت جمهـوري، جمعيت متخصصان بازگشـته به کشـور از سـال ۱۳۹۵ تا فروردين ۱۴۰۰ جمعـا بـه ۱ ٬ ۹۸۹ نفر (به صـورت تجمعي) رسـيده اسـت که اين ميـزان از جمعيـت متخصصان بازگشـتي به کشـور در دوران اخيـر علي‌رغم تحولات اقتصادي چنـد سـال گذشـته در نـوع خـود کم‌نظير اسـت. افزايـش جمعيـت دانشـجويان بين‌المللي در داخل کشـور و همچنيـن نـرخ بازگشـت متخصصان ايراني باعـث ارتقاء شـاخص خالص چرخش نخبگان ايراني از تـراز ۰/۳۹ - در سـال ۲۰۱۰ به ۰/۲۴ - در سـال ۲۰۱۸ شـده اسـت.

صلواتي تصريح کرد: ايران از ميان ۱۵۰ کشور، ۸۷ امين کشور از نظر جذابيت براي مهاجرت افراد ساير کشور‌ها به ايران و ماندن اتباع خود در داخل است. رتبه ايران براي براي جذب استعداد‌ها از خارج و ماندن استعداد‌هاي خود در داخل کشور ۷۸ (از ميان ۱۰۹ کشور) و براي جذب جوانان از خارج و ماندن جوانان خود در داخل کشور، جايگاه ۷۷ ام را در ميان ۱۵۰ کشور داراست.

مدير رصد خانه مهاجرت ايران تاکيد کرد: کسب آمادگي براي جذب و بکارگيري دانشجويان بين‌المللي؛ در دو دهه اخير تعداد دانشجويان بين‌المللي در جهان از ۱/۲ ميليون نفر در سال ۲۰۰۰ به حدود ۵/۵ ميليون نفر در سال ۲۰۱۸ رسيده و کشور‌هاي مختلف در يک رقابت جدي، برنامه‌هاي بلندپروازانه‌اي براي جذب دانشجويان بين‌المللي تدارک ديده‌اند.

صلواتي بيان کرد: در کشور ما نيز جمعيت دانشجويان خارجي از حدود ۵.۵۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۰ به حدود ۴۴.۳۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۹ رسيده است که نشان از درک اهميت جذب دانشجويان بين‌المللي و حضور فعال در اين بازار رقابتي است. با اين وجود، نوعي خلاء راهبرد کلان ملي به عنوان يک مانع جدي در مسير جذب دانشجويان بين‌المللي و استفاده حداکثري از منافع اين بازار مشاهده مي‌شود.

زلفي گل وزير علوم در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان، در خصوص بازگشت دانشجويان و فارغ التحصيلان ايراني مقيم کشور‌هاي ديگر به ايران در دولت جديد اظهار کرد: مهاجرت ژن‌هاي هوشمند به عنوان يک نظريه جديد توسط من ارائه شده است. بر اساس اين نظريه نه تنها نخبگان کشور ثروت ملي هستند و از دست مي‌روند، بلکه پس از گذشت قرن‌ها از نظر ژنتيکي کشور‌هاي نخبه پذير (مقصد) به جوامع نخبه تبديل خواهند شد و درصد ژن‌هاي هوشمند آن‌ها به شکل گسترده‌اي افزايش مي‌يابد.

زلفي گل ادامه داد: بنابراين در زمينه توليد علم، فن و تکنولوژي همچنان پيشتاز خواهند بود. در نتيجه کشور‌هاي نخبه گريز (مبداء) روز به روز فقيرتر شده و به دليل همين فقر، وابسته‌تر مي‌شوند و تعادل جهاني با شدت بيشتري به هم مي‌ريزد.

وزير علوم ادامه داد: بنابراين ضرورت دارد تا حفظ صيانت و کرامت نخبگان به عنوان يک پروژه ملي تعريف شده و عوامل دافعه زا رفع شود. از جمله راهکار‌هاي عملي براي جلوگيري از مهاجرت طيف وسيعي از ژن‌هاي هوشمند، حمايت مادي و معنوي از مقاطع تحصيلات تکميلي بالاخص مقاطع دکتري و پسا دکتري در داخل کشور، مشارکت تمامي شرکت‌هاي خصوصي و دولتي در تاسيس مراکز پژوهشي تخصصي براي خويش و بکارگيري نخبگان در اين مراکز است.

زلفي گل اضافه کرد: وزارت علوم تحقيقات و فناوري با همفکري و همياري معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري زمينه حمايت مادي، کاري، رشد علمي و احساس شيرين اثر بخشي را براي آن‌ها مهيا خواهند کرد. بديهي است در اين زمينه نياز سنجي و نياز آفريني يک ضرورت است که بايد با استفاده از پتانسيل دانشگاهيان دانشمند استفاده شده و طرح‌هاي کاربردي‌شان اجرايي شود.

مقاصد اصلي دانشجويان ايراني

آمريکا، ترکيه، آلمان، ايتاليا و کانادا به عنوان پنج مقصد اصلي دانشجويان ايراني در دنيا هستند. کشور‌هاي چين، هند، کره جنوبي، عربستان و کانادا به ترتيب بيشترين سهم بازار دانشجويان در کشور آمريکا را در اختيار دارند.

اکثريت دانشجويان خارجي درايران در مقطع کارشناسي و کارشناسي ارشد مشغول به تحصيل بوده اند. در سال ۹۸، ۵۵ درصد از دانشجويان در مقطع کارشناسي و ۳۱ درصد دانشجويان درمقطع کارشناسي ارشد مشغول به تحصيل بوده اند.

دانشگاه‌هاي وابسته به دانشگاه آزاد اسلامي (با ۴۳ درصد)، وزارت علوم، تحقيقات وفناوري (با ۳۱ درصد)، موسسات آموزش عالي غيردولتي_ غير انتفاعي (با ۹ درصد) و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي (۸ درصد) به ترتيب بيشترين دانشجويان خارجي را جذب نموده اند.