شاید رباعی‌های خیام نیشابوری را بتوان  اولین محموله صادرات شعر فارسی به کشورهای مختلف جهان به شمار آورد؛ حکیم فرزانه‌ای که در قرن پنجم می‌زیست و فیتزجرالد، شاعر انگلیسی را در قرن نوزدهم شیفته خود کرد و این شیفتگی باعث شد رباعیات او را به این زبان، ترجمه کند. خیام، علاوه بر چهره جهانی‌‌‌اش، در مناطق مختلف کشورمان هم علاقه‌مندان خاص خود را دارد که نمونه‌اش خیام‌خوان‌های بوشهری هستند. اهالی بوشهر در سنتی دیرین، رباعیات خیام را همراه با ساز می‌خوانند تا فلسفه در زمان حال زیستنِ خیام را به خودشان یادآوری کنند. شاید پیشه اصلیِ خیام نیشابوری، شعر و شاعری و ادبیات نباشد، اما تأثیری که بر اهالی شعر و ادب پس از خود گذاشته‌است، بر کسی پوشیده نیست. جالب است بدانید سیدعلی میرافضلی، خیام‌پژوه برجسته کشورمان، در تازه‌ترین تألیفش به نام «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی»، تعداد رباعی‌های اصیل خیام را بین 20 تا 24 رباعی دانسته‌، اما خیام با همین تعداد اندک رباعی هم، پس از گذشت قرن‌ها نزد ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به مناسبت 28 اردیبهشت، روز بزرگداشت خیام نیشابوری، با استاد بهاءالدین خرمشاهی، شاعر و ادیب پیش‌کسوت و دکتر نجمه شبیری، رئیس مرکز خیام در اسپانیا گفت‌وگو کرده‌ایم.

خیامانه‌ها به گرد پای رباعی‌های خیام هم نمی‌رسند
 استاد بهاءالدین خرمشاهی سخنش درباره حکیم خیام را با یک رباعی که در وصف او سروده است، آغاز می‌کند: دانای معانیِ معانی خیام/ جویندۀ راز آسمانی خیام/ در مزرعۀ رباعی و دانش او/ بشکفت بهار جاودانی خیام.
وی در ادامه می‌گوید : حکیم نیشابور یک ادب‌پژوه و شاعر حرفه‌ای نیست و شعرش بیشتر به دلیل فرهنگ والایی که دارد، ماندگار شده‌است. خیام آن‌قدر شعر ندارد که بخواهیم او را یک شاعر صرف به حساب بیاوریم. او بیشتر ریاضی‌دان و منجم است تا شاعر. در منابع قدیم بین 50 تا 70 رباعی را متعلق به خیام دانسته‌اند. من در کتاب «رباعیات خیام»  که شامل 178 رباعی است، مقاله مینورسکی، ایران‌شناس روس درباره خیام را به فارسی ترجمه کرده‌ام. در این کتاب، ترجمه انگلیسی فیتزجرالد از رباعیات خیام هم آمده‌است.خرمشاهی از مضمون اصلی شعر خیام و اندیشه‌ متفاوت او نسبت به شاعر عرب‌زبانِ هم‌عصرش، یعنی ابوالعلاء معرّی این‌طور می‌گوید: خیام، شاعر هم‌عصرِ رباعی‌سرایی به نام ابوالعلاء معری است و در اندیشه شعری برعکس این شاعر عرب می‌اندیشد. اندیشه معرّی این است که چرا به این دنیا آمده‌ایم؛ ولی خیام می‌گوید چرا باید از این دنیا برویم. یکّه سخن خیام همین رباعی اوست: «ای کاش که جای آرمیدن بودی/ یا این ره دور را رسیدن بودی/ کاش از پی صدهزار سال از دل خاک/ چون سبزه، امید بر دمیدن بودی». سخن خیام درواقع، مغتنم شمردن فرصت‌ها در دنیاست. خیلی‌ها پس از خیام سعی کردند رباعی بگویند و در طول تاریخ ادبیات هم تعداد بسیار زیادی رباعی به خیام نسبت داده شده که مضمونِ شعر خیامی دارند و به اصطلاح «خیامانه» گفته می‌شوند، اما هیچ‌کدام به گرد پای همین تعداد اندک رباعیِ باقی‌مانده از خیام هم نمی‌رسند.

شوخی با رباعی‌های خیام
استاد خرمشاهی همچنین، از طرفداران جهانی شعر و اندیشه خیام و دلیل علاقه‌اش به قالب رباعی می‌گوید: جهانیان دوستدار خیام هستند و می‌توان گفت خیام اولین شاعری است که شعرش از طریق ترجمه به جهانیان شناسانده شد.
 من در قالب‌های مختلف، شعر سروده‌ام اما دلیل علاقه‌ام به قالب رباعی این است که کوتاه و موجز است و از همه مهم‌تر، حواس مخاطب از شنیدن یا خواندنش پرت نمی‌شود. در حالی که ممکن است حواس مخاطب در زمان خوانش یک قصیده 40یا 50 بیتی پرت شود یا حوصله‌اش سر آید؛اما بعید می‌دانم مخاطب دو بیت رباعی،در زمان شنیدن، حواسش جای دیگری برود.این اندیشمند معاصر در ادامه به نقیضه‌هایی که بر شعر خیام سروده‌است اشاره می کند و می‌گوید: من گاهی نوآوری‌هایی را هم در سرودن رباعی به خرج داده‌ام؛ مثلاً از دو قافیه استفاده کرده‌ام یا به جای چهار مصرع، پنج مصرع سروده‌ام. همچنین، رباعی‌های طنز بر اساس شعرهای خیام سروده‌ام که یک نمونه‌اش را برای شما می‌گویم: « آن قصر که جمشید در او جام گرفت»/ بگذاشت به رهن بانکی و وام گرفت/ آن گاه بساخت روی آن یک طبقه/ آن را به اجاره داد و آرام گرفت.

ترجمه شعرهای خیام به 40 زبان 
 دکتر نجمه شبیری، رئیس گروه زبان و ادبیات اسپانیایی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس مرکز خیام در دانشگاه نبریخای اسپانیا نیز، از شیفتگی مردم اسپانیا به شعر و اندیشه خیام این‌طور می‌گوید: شیفتگی اسپانیایی‌ها به خیام بر کسی پوشیده نیست. خیام برای مردم این کشور به دلیل مهم‌ترین ایده‌اش، یعنی تجربه‌ زیستن در زمان حال، بسیار قابل احترام است. خیام از نظر ادبی بر بسیاری از شاعران اسپانیایی از جمله مهم‌ترین آن‌ها که فدریکو گارسیا لورکاست، تأثیر گذاشته‌است. این استاد دانشگاه از ترجمه 40 رباعی از خیام به 40 زبان مختلف دنیا خبر می‌دهد:  قرار است از 40 رباعی خیام که به 40 زبان دنیا ترجمه شده، در کنفرانس بین‌المللی هزاره خیام که مهرماه(اکتبر) امسال در شهر مادرید برگزار می‌شود، رونمایی شود. این تعداد رباعی از بین مجموع رباعی‌هایی که از خیام دانسته شده‌ و بیشترین بسامد را داشته‌اند، انتخاب شده‌‌اند و هر کدامشان را یک ایران‌شناس و خیام‌پژوه خارجی به یک زبانِ خاص و مختصِ هزاره خیام ترجمه کرده‌است. فراخوان کنگره هزاره خیام با محوریت «خیام در جهان معاصر» هم به زودی منتشر خواهد شد.

نویسنده : الهه آرانیان